Կենդանի օրգանիզմի քիմիա

Կենսական տարրեր

Կենսական տարրեր են կոչվում այն քիմիական տարրի ատոմները, որոնք առաջացնում են պարզ օրգանական նյութեր:

Մակրոտարրեր – կազմում են 97%, առաջացնում են բարդ օրգանական նյութեր, որոնք էլ ապահովվում են կենդանի օրգանիզմի կենսագործունեությունը: Դրանք վեցն են՝ սպիտակուցներ, ամինաթթուներ, ածխաջրեր, նուկլեինաթթուներ, վիտամիններ, ճարպեր:

1. Սպիտակուցներ

Սպիտակուցները մեծ դեր ունեն օրգանիզմի կառուցվածքի և կենսագործունեության մեջ: Այն կարևոր պրոտեին է օրգանիզմի բջիջների համար, մասնակցում է մարմնի կառուցվածքի կառուցմանը, վերականգնմանը և պահպանմանը: Սպիտակուցը առկա է ամբողջ մարմնում՝ մկաններից և ներքին օրգաններից մինչև ոսկորներ, մաշկ և մազեր

Կենդանի օրգանիզմներում սպիտակուցների գործառույթները բազմազան են։ Սպիտակուց ֆերմենտները կատալիզում են օրգանիզմում ընթացող կենսաքիմիական ռեակցիաները և կարևոր դեր են խաղում նյութափոխանակության մեջ։ Որոշ սպիտակուցներ կատարում են կառուցվածքային և մեխանիկական գործառույթ՝ առաջացնելով բջջային կմախքը։ Սպիտակուցները մարդու և կենդանիների սննդի կարևոր մասն են կազմում (միս, թռչնամիս, ձուկ, կաթ, ընկուզեղեն, ընդավոր, հացահատիկային բույսեր), քանի որ այս օրգանիզմներում սինթեզվում է միայն անհրաժեշտ սպիտակուցների մի մասը։ Մարսողության գործընթացում սննդի մեջ պարունակվող սպիտակուցները քայքայվում են մինչև ամինաթթուներ, որոնք հետագայում օգտագործվում են սպիտակուցի կենսասինթեզում՝ օրգանիզմի սեփական սպիտակուցների սինթեզի համար, կամ քայքայման գործընթացը շարունակվում է էներգիա ստանալու համար։

Սպիտակուցները կազմված են ամինաթթուներից։ Մարդու օրգանիզմը մոտ 20 տարատեսակ ամինաթթու է օգտագործում՝ սպիտակուցներ արտադրելու համար։ Որոշ ամինաթթուներ արտադրվում են օրգանիզմի կողմից, սակայն դրանցից 9-ը, որոնք մասնագետներն անվանում են անփոխարինելի ամինաթթուներ, մարդը ստանում է սննդի միջոցով։ Սպիտակուցների աղբյուրները կարող են խիստ տարբերվել ամինաթթուների պարունակությամբ։ Որպես կանոն՝ կենդանական ծագման սպիտակուցները հայտնի են որպես լիարժեք սպիտակուցներ, քանի որ պարունակում են բոլոր 9 անփոխարինելի ամինաթթուները։

Բուսական սպիտակուցների մեծամասնությունը ոչ ամբողջական է. գոնե մեկը էական ամինաթթուներից նրանց մոտ պակասում է: Այնուամենայնիվ, որոշ բուսական սննդամթերքներ, ինչպիսիք են հնդկաձավարն ու քինոան, ամբողջական են ամինաթթուների բաղադրությամբ: 

• Ամենամեծ քանակությամբ սպիտակուցը պարունակում է.
• ամբողջական ձավարեղենը,
• ոսպը,
• ընկույզը,
• լոբին,
• հատիկավորները,
• բրինձ,
• ոլոռ և այլն:

2. Վիտամիններ

Վիտամիններ կենսաբանորեն ակտիվ օրգանական և տարբեր կառուցվածք ունեցող միացություններ, որոնք անհրաժեշտ են օրգանիզմի բնականոն նյութափոխանակության ու կենսագործունեության համար և այդ առումով անփոխարինելի են։ Ակտիվ օրգանական միացությունն անվանվում է վիտամին, երբ տվյալ օրգանիզմը չի կարողանում այն սինթեզել անհրաժեշտ քանակությամբ և ստանում է սննդի միջոցով։ Այս պատճառով «վիտամին» տերմինն պայմանական է կախված արտաքին միջավայրի պայմաններից և օրգանիզմից։ Օրինակ ասկորբինաթթուն՝ վիտամին C-ի տարատեսակներից մեկը, վիտամին է մարդու, բայց ոչ կենդանի օրգանիզմների մեծամասնության համար։

Վիտամինները բաժանվում են 2 խմբի՝ ջրալույծ և ճարպալույծ: Ճարպալույծ են A,D,E,K վիտամինները, իսկ ջրալույծ՝ B և C:

3. Գրել ածխաջրերի, ֆոտոսինթեզի, օսլայի, սախարոզի, գլյուկոզի, գլիկոգենի մասին

Ածխաջրերից է առաջանում հասուն մարդու օրգանիզմում էներգիայի կեսից ավելին։ Մտնում են բջջապատի, շարակցական հյուսվածքի հիմնական նյութի կազմության մեջ, բացի այդ, բարդ կենսապոլիմերների, օրինակ՝ գլիկոպրոտեիդների բաղադրության մեջ ածխաջրերը կարող են լինել կենսաբանական ինֆորմացիայի կրողներ և պայմանավորել այդ միացությունների իմունաբանական առանձնահատկությունը։ Արյան պատկանելությունը որևէ խմբի որոշվում է արյան խմբային նյութերի կազմության մեջ մտնող ածխաջրերի կառուցվածքով և հաջորդականությամբ։ Հաստատվել է բջիջների մակերևույթի նյութերի բաղադրիչ մասը կազմող ածխաջրերի կարևոր նշանակությունը բջիջների փոխներգործություններում: Մարդու և կենդանիների օրգանիզմում որոշ բարդ ածխաջրեր «քսանյութերի» ֆունկցիա են կատարում և ծառայում են որպես հեղուկ միջավայր բջիջների տեղաշարժման համար, դրանցով պատվում են շփվող, օրինակ՝ հոդային մակերևույթները։ Որոշ ածխաջրեր օժտված են առանձնահատուկ կենսաբանական ակտիվությամբ։ Ածխաջրերը կարևոր դեր են խաղում կենդանիների օրգանիզմներում ընթացող նյութերի ու էներգիայի փոխանակության շարժընթացում։

Ֆոտոսինթեզ (լուսասինթեզ) ածխաթթու գազից և ջրից՝ լույսի ազդեցության տակ օրգանական նյութերի առաջացումն է՝ ֆոտոսինթետիկ գունանյութերի (քլորոֆիլ և այլն) մասնակցությամբ։

Բույսերի ժամանակակից ֆիզիոլոգիայում ֆոտոսինթեզի տակ հասկանում են նրանց ֆոտոավտոտրոֆ գործառույթը՝ ֆոտոնի կլանման, էներգիայի փոխակերպման և օգտագործման գործառույթների համախմբությունը տարբեր էնդերգոնիկական ռեակցիաներում, այդ թվում ածխաթթու գազի փոխակերպումը օրգանական նյութերի։

Բույսերի բջիջներում, որոնցում քլորոֆիլ է պարունակվում, տեղի են ունենում կենդանի աշխարհի համար վիթխարի նշանակություն ունեցող ուրույն գործընթացներ։ Բուսական բջիջներն ընդունակ են օրգանական նյութեր սինթեզելու պարզ անօրգանական միացություններից՝ դրա համար օգտագործելով Արեգակի ճառագայթային էներգիան։ Արեգակնային (լուսային) ճառագայթման հաշվին կատարվող օրգանական միացությունների սինթեզը կոչվում է ֆոտոսինթեզ։

Ֆոտոսինթեզը քիմիական երևույթ է։ Այն արտահայտվում է հետևյալ գումարային հավասարումով.

6CO₂+6H₂O→C₆H₁₂O₆+6O₂

Այս երևույթն ընթանում է երկու փուլով՝ լուսային և մթնային:

Օսլան, սպիտակ, ջրում չլուծվող փոշի է, տաք ջրում նա ուռչում է առաջացնելով կոլոիդ լուծույթ՝ շրեշ։ Օսլան բույսերի կանաչ բջիջների կողմից ածխածնի (IV) օքսիդի յուրացման արդյունքն է։ Տարածված է բուսական և կենդանական աշխարհում։

Սախարոզը բնության մեջ մեծ տարածվածություն ունեցող դիսախարիդ է։ Այն հանդիպում է շատ մրգերում, պտուղներում, հատապտուղներում։ հատկապես մեծ է սախարոզի պարունակությունը շաքարի ճակնդեղում և շաքարեղեգում, որոնք օգտագործվում են շաքարի արդյունաբերական արտադրությունում։

Գլյուկոզը (խաղողաշաքար, ալդոհեքսոզ, դեքստրոզ, C6H12O6;) ածխաջուր է (միաշաքար)։ Անգույն բյուրեղներից է կազմված, հալման ջերմաստիճանը՝ 146,5 °C։ Լավ լուծվում է ջրում։ Ջրային լուծույթներում հանդես է գալիս որպես ά և այլ ձևերի խառնուրդ։ Օպտիկապես ակտիվ է։ Գլյուկոզ պարունակվում է պտուղներում, ծաղիկներում և բույսերի այլ օրգաններում, ինչպես նաև կենդանական հյուսվածքներում (արյուն, ուղեղ )։ Տալիս է ալդեհիդներին բնորոշ ռեակցիաներ։ Գլյուկոզայի խմորմամբ ստացվում է էթիլալկոհոլ։

Գլիկոգեն, կամ կենդանական օսլան, հանդիսանում է մարդու, կենդանիների և սնկերի հիմնական էներգետիկ պահեստային շաքար։ Մարդու մոտ գլիկոգենն առաջին հերթին կուտակվում է լյարդի բջիջներում։ Սննդից հետո գլիկոգենը կազմում է հեպատոցիտների զանգվածի 8%-ը (100–120 գ մեծահասակի մոտ)։

Գլիգոկենը հոմոբազմաշաքար է, կազմված a-D գլյուկոզի 6—20 հազարանոց մնացորդներից։ Սինթեզվում է լյարդում, մկաններում և այլ օրգաններում արյան գլյուկոզից հատուկ ֆերմենտների, կոֆերմենտների մասնակցությամբ, ճեղքվում է a ամիլազով կամ ֆոսֆորիլազով նա գոյացնում է գլյուկոզ ու գլյուկոզ-ֆոսֆատ։ Արյան շաքարի կայուն մակարդակը (80— 120 Վգ %) ապահովում եկ հիմնականում լյարդի գլիկոգեն սինթեզող ու քայքայող ֆերմենտները։ Վերջիններիս ակտիվությունը կարգավորվում է կենտրոնական նյարդային և ներզատիչ համակարգերի միջոցով։ Ադրենալինը և գլյուկագոնը ակտիվացնում են գլիկոգոկենի ճեղքումը, իսկ ինսուլինը՝ սինթեզը։

4. Գրել նուկլեինաթթուների, ժառանգական գենի մասին

Նուկլեինաթթուները պոլիմերներ են, որոնց մոնոմերները կոչվում են նուկլեոտիդներ։

Բջջում լինում են երկու տեսակ նուկլեինաթթուներ՝ ԴՆԹ և ՌՆԹ:

ԴՆԹ-ի մոլեկուլի տեսքը հայտնի է շատերին։ Այն իրենից ներկայացնում է երկու թելեր, որոնք պոլիմեր են, և որոնց մոնոմերնորը նուկլեոտիդներն են։ Նրա մեկ մոլեկուլում կարող են պարունակել միլիոնավոր նուկլեոտիդներ և ունի մեծ մոլեկուլային զանգված։

Նուկլեոտիդը երեք նյութից կազմված միացություն է՝ ազոտական որոշակի տեսակի հիմքից, ածխաջրից և ֆոսֆոսական թթվից։ Ածխաջրի (դեզօքսիռիբոզ) պարունակությունից առաջացրել ԴՆԹ-ի անվանումը (դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթու)։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլում տարբերում են չորս տեսակ նուկլեոտիդներ (A, C, G, T), որոնցում ածխաջուրը և ֆոսֆոսական թթուն միանման են, և տարբերվում են միայն ազոտական հիմքերով։

ԴՆԹ-ի երկու շղթաների միացման մեջ կարևոր օրինաչափություն կա․ մի շղթայի նուկլեոտիդի դիմաց մյուս շղթայում հայտնվում է խիստ որոշակի նուկլեոտիդ։ Այսպիսի կառուցվածքը թ-ին առաջարկել են Ջեյմս ՈՒոթսոնը և Ֆրենսիս Քրիկը։

ՌՆԹ-ն իր կառուցվածքով նման է ԴՆթ-ի մեկ շղթային։ ՌՆԹ-ի նուկլեոտիդներում ածխաջուրը ռիբոզն է։ Այստեղից էլ ՌՆԹ-ի անվանումը (ռիբոուկլեինաթթու)։

Բջջում կան ՌՆԹ-ների մի քանի տեսակներ։ Դրանք են՝

• փոխադրող ՌՆԹ-ները, որոնք չափերով ամենափոքրն են և իրենց են կապում ամինաթթուները և փոխադրում սպիտակուցի սինթեզի վայրը։
• տեղեկատվական ՌՆԹ-ները, դրանք ԴՆԹ-ից սպիտակուցի կառուցվածքի մասին տեղեկատվությունը փոխադրում են սպիտակուցի սինթեզի վայրը։
• ռիբոսոմային ՌՆԹ-ները, ունեն ամենամեծ մոլեկուլները և սպիտակուցների մետ միասին ձևավորում են ռիբոսոմներ։

Նուկլեինաթթուների հիմնական ֆունկցիան սպիտակուցների կառուցվածքի մասին տեղեկատվության պահպանումն է, հաջորդ սերունդներին փոխանցումը, ինչպես նաև սպիտակուցի սինթեզի իրականացումը։

ԴՆԹ-ն օժտված է ինքնավերարտադրման հատկությամբ, որի շնորհիվ պահպանում է իր տեղեկատվությունը։

Նուկլեինաթթուների մոլեկուլում գաղտնագրված է տվյալ բջջին բնորոշ սպիտակուցների ամինաթթուների հաջորդականության մասին տեղեկատվությունը։ Կարծես կա մի ծածկագիր, որը որոշում է սպիտակուցի մոլեկուլում այս կամ այն ամինաթթվի առկայությունը։ Դա նուկլեոտիդների դասավորման հաջորդականությունն է, որոնք եռյակներով գաղտնագրում են որոշակի ամինաթթու։

Ընդ որում ծածկագիրը համընդհանուր է բոլոր կենդանի օրգանիզմների, այդ թվում նաև մարդու և վիրուսների համար։

5. Գրել ճարպերի, լիպիդների մասին

Ճարպերը կենդանական և բուսական հյուսվածքների բաղադրիչներ են։ Կազմված են հիմնականում գլիցերինի և տարբեր ճարպաթթուների միացություններից՝ գլիցերիդներից։ Պարունակում են կենսաբանորեն ակտիվ ֆոսֆատիդներ, ստերիններ և որոշ վիտամիններ։

Ճարպերը սննդի անհրաժեշտ և առավել կալորիական բաղադրամասեր են և օրգանիզմի էներգիայի աղբյուր։ Դրանք նպաստում են սննդի մեջ օգտագործվող այլ մթերքների ավելի լավ ու լիարժեք յուրացմանը, հաճելի համ ու բուրմունք են տալիս մթերքներին։

Ճարպերի նկատմամբ մարդու պահանջը կազմում է օրական 1-1,5 գ՝ 1 կգ զանգվածի հաշվով (օրինակ՝ 70 կգ զանգվածով մարդու համար այն կազմում է օրական 70-105 գ)։

POSTED ON5 ФЕВРАЛЯ 2024

Ուղղորդող հարցեր.

• Որո՞նք են անկենդան և կենդանի օրգանիզմների նմանությունները և տարբերությունները:
• Կենդանի բնության օրգանիզմները կամ առարկաները են կարող են շնչել, աճել, զարգանալ, բազմանալ և մահանալ: Օրինակ՝ բոլոր կենդանի օրգանիզմները՝ բակտերիաներ, սնկեր, կենդանիներ, բույսեր։
• Անկենդան բնությանն են վերաբերում բնության այն առարկաները, որոնք մշտապես գտնվում են նույն վիճակում՝ չեն աճում: Օրինակ՝ քարեր, ամպեր, հող և այլն։
• Նմանություններ՝
• երկուսն էլ բաղկացած են ատոմներից ու մոլեկուլներից:
• Տարբերությունները՝
• Սննդի կարիք. բոլոր կենդանի օրգանիզմներին անհրաժեշտ է սնունդ աճի և զարգացման համար: Բայց անշունչ բնությունը սննդի կարիք չունի։
• Աճ և զարգացում. անկենդան բնությունը չի աճում կամ զարգանում:
• Մահ. անկենդան բնությունը չի մեռնում։

• Քանի՞ «թագավորության» է բաժանվում  կենդանի աշխարհը:
• Նրանք ընդգրկված են չորս թագավորություններում.
• 1. Բակտերիաների թագավորություն:
• 2. Բույսերի թագավորություն:
• 3. Սնկերի թագավորություն:
• 4. Կենդանիների թագավորություն:

• Որո՞նք են կենդանի օրգանիզմի հիմնական տարրերը, որոնք նաև անվանում են կենսական տարրեր՝ մակրո-, միկրո-, ուլտրատարրերը:
• Կենդանի օրգանիզմի հիմնական տարրերն են՝ միկրոտարրեր, մակրոտարրեր և ուլտրատարրեր:
• Մակրոտարրերը վեցն են, դրանք են՝ ածխածինը (C), ջրածինը (H), թթվածինը (O), ազոտը (N), ֆոսֆորը (P) և ծծումբը (S): Նրանք կազմում են մեր օրգանիզմի մոտավորապես 97%-ը։
• Միկրոտարրերը սննդանյութերի հիմնական խմբերից են, որոնք անհրաժեշտ են ձեր մարմնին: Դրանք ներառում են վիտամիններ և հանքանյութեր: Վիտամիններն անհրաժեշտ են էներգիայի արտադրության, իմունային ֆունկցիայի, արյան մակարդման և այլ գործառույթների համար։ Միևնույն ժամանակ, հանքանյութերը կարևոր դեր են խաղում աճի, ոսկորների առողջության, հեղուկի հավասարակշռության և մի շարք այլ գործընթացների մեջ:
• Կան տարբեր տեսակների վիտամիններ, օրինակ՝ ջրում լուծվող վիտամիններ (B1/թիամին, B2/ռիբոֆլավին և այլն), ինչպես նաև ճարպում լուծվող վիտամիններ (A, D և այլն)։ Իսկ հանքանյութերն են կալցիումը, քլորիդը և այլն։
• Ուլտրատարրերը լինում են շատ քիչ քանակությամբ։ Դրանք են ոսկի (Au), արծաթ (Ag), թալիում (Ti):

• Ո՞րն է կենդանի օրգանիզմի կառուցվածքային միավորը, գրեք նրա բաղադրությունը:
• Կենդանի օրգանիզմի կառուցվածքային միավորը բջիջն է: Բջջի բաղադրությունը՝ 70-80% ջուր (անօրգանական), 10-20% սպիտակուցներ, 1-5% ճարպեր, 0.2-2%ածխաջրեր, 0,2-2% նուկլեինաթթուներ և այլն:

• Ինչու՞ են  գիտնականներն ասում. «Կյանքը՝ սպիտակուցների գոյության ձևն  է…»:
• Գիտնականներն այդպես են ասում, որովհետև սպիտակուցները մեծ դեր ունեն մեր կյանքում. մենք շնչում, ընդհանրապես, ապրում ենք դրանց շնորհիվ:

• Որո՞նք են սպիտակուցների, ածխաջրերի, ճարպերի, նուկլեինաթթուների, վիտամինների գործառույթները կենդանի օրգանիզմում:
• Սպիտակուցների գործառույթներից են՝ կատալիտիկ, կարգավորող, կառուցվածքային, շարժողական, տեղափոխման, պահեստային, պաշտպանող: Մարսողության գործընթացում սննդի մեջ պարունակվող սպիտակուցները քայքայվում են մինչև ամինաթթուներ, որոնք հետագայում օգտագործվում են սպիտակուցի կենսասինթեզում՝ օրգանիզմի սեփական սպիտակուցների սինթեզի համար, կամ քայքայման գործընթացը շարունակվում է էներգիա ստանալու համար։ Սպիտակուցները նաև առաջացնում են բջջային կմախքը։
• Ածխաջրերից է առաջանում հասուն մարդու օրգանիզմում էներգիայի կեսից ավելին։ Մտնում են բջջապատի, շարակցական հյուսվածքի հիմնական նյութի կազմության մեջ, բացի այդ, բարդ կենսապոլիմերների, օրինակ՝ գլիկոպրոտեիդների բաղադրության մեջ ածխաջրերը կարող են լինել կենսաբանական ինֆորմացիայի կրողներ և պայմանավորել այդ միացությունների իմունաբանական առանձնահատկությունը։ Արյան պատկանելությունը որևէ խմբի որոշվում է արյան խմբային նյութերի կազմության մեջ մտնող ածխաջրերի կառուցվածքով և հաջորդականությամբ։ Հաստատվել է բջիջների մակերևույթի նյութերի բաղադրիչ մասը կազմող ածխաջրերի կարևոր նշանակությունը բջիջների փոխներգործություններում: Մարդու և կենդանիների օրգանիզմում որոշ բարդ ածխաջրեր «քսանյութերի» ֆունկցիա են կատարում և ծառայում են որպես հեղուկ միջավայր բջիջների տեղաշարժման համար, դրանցով պատվում են շփվող, օրինակ՝ հոդային մակերևույթները։ Որոշ ածխաջրեր օժտված են առանձնահատուկ կենսաբանական ակտիվությամբ։ Ածխաջրերը կարևոր դեր են խաղում կենդանիների օրգանիզմներում ընթացող նյութերի ու էներգիայի փոխանակության շարժընթացում։
• Ճարպերը սննդի անհրաժեշտ և առավել կալորիական բաղադրամասեր են և օրգանիզմի էներգիայի աղբյուր։ Դրանք նպաստում են սննդի մեջ օգտագործվող այլ մթերքների ավելի լավ ու լիարժեք յուրացմանը, հաճելի համ ու բուրմունք են տալիս մթերքներին։ Նրանք նաև սկսում են քիմիական ռեակցիաներ, որոնք օգնում են վերահսկել աճը, իմունային ֆունկցիան, վերարտադրությունը և հիմնական նյութափոխանակության այլ ասպեկտները: Ճարպերի պատրաստման, կոտրման, պահպանման և մոբիլիզացման ցիկլը ընկած է այն բանի հիմքում, թե ինչպես են մարդիկ և բոլոր կենդանիները կարգավորում իրենց էներգիան:
• Նուկլեինաթթուները՝ դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթուն (ԴՆԹ) և ռիբոնուկլեինաթթուն (ՌՆԹ), կրում են գենետիկ տեղեկատվություն, որը կարդացվում է բջիջներում՝ ստեղծելու ՌՆԹ և սպիտակուցներ, որոնց միջոցով գործում են կենդանի էակները: ԴՆԹ-ի կրկնակի պարույրի հայտնի կառուցվածքը թույլ է տալիս այս տեղեկատվությունը պատճենել և փոխանցել հաջորդ սերնդին:
• Վիտամինները մասնակցում են նյութափոխանակության կարգավորմանը, ֆերմենտների առաջացմանը, խթանում են օրգանիզմում ընթացող քիմիական ռեակցիաները։ Ազդում են նաև սննդանյութերի յուրացման վրա, նպաստում բջիջների բնականոն աճին և ամբողջ օրգանիզմի զարգացմանը։ Լինելով ֆերմենտների բաղկացուցիչ մաս՝ վիտամիններն ապահովում են դրանց բնականոն գործառույթները և ակտիվությունը։ Որոշ վիտամիններ կատարում են հորմոնանման ֆունկցիա՝ կարգավորելով հանքային նյութերի փոխանակությունն օրգանիզմում կամ բջիջների և հյուսվածքների աճն ու տարբերակումը, ֆերմենտների կոֆակտորների դեր՝ կատալիզելով նյոթափոխանակային ռեակցիաները։ Վիտամինները համարվում են էական սնուցիչներ, քանի որ համահունչ գործելով՝ նրանք մարմնում հարյուրավոր դերեր են կատարում: Նրանք օգնում են ամրացնել ոսկորները, բուժել վերքերը և ամրապնդել ձեր իմունային համակարգը: Նրանք նաև սնունդը վերածում են էներգիայի և վերականգնում բջջային վնասը:

• Ինչպիսի՞ օրգանական և  անօրգանական  նյութեր  կան  կենդանի  օրգանիզմում:
• Օրգանական նյութեր՝ ածխաջրեր, լիպիդներ, վիտամիններ, սպիտակուցներ, նուկլեինաթթնուներ, սախարոզ, գլյուկոզ:
• Անօրգանական նյութեր՝ հանքային աղեր, ջուր:

• Ինչպիսի՞ երևույթ է լուսասինթեզը〈ֆոտոսինթեզը〉՝ ֆիզիկական, թե՞ քիմիական:
• Ֆոտոսինթեզ (լուսասինթեզ) ածխաթթու գազից և ջրից՝ լույսի ազդեցության տակ օրգանական նյութերի առաջացումն է։Ֆոտոսինթեզը քիմիական երևույթ է։

• Ինչպիսի՞ կենսական միջավայր է անհրաժեշտ բույսի աճի համար:
• Անհրաժեշտ է լույս, ջուր, հող և մաքուր օդ: Բույսերի աճումը բարդ պրոցես է, որին մասնակցում են սննդային և հորմոնային տարբեր նյութեր։ Այն կախված է արտաքին միջավայրից՝ հատկապես ջերմությունից, լույսից, հողի և օդի խոնավության աստիճանից, հանքային նյութերի և միկրոտարրերի քանակից, ցերեկվա տևողությունից և այլ կարևոր գործոններից: